ریزدپردازنده یا میکروپروسسور چیست؟ معرفی کامل

شاید برایتان سوال باشد که چه چیزی باعث می‌شود کامپیوتر، لپ ‌تاپ یا حتی سرور شما کار کند. آن قطعه مرکزی که تمام محاسبات را بر عهده دارد، ریزپردازنده یا میکروپروسسور است. این قطعه، یک موتور محاسباتی کامل است که روی یک تراشه کوچک قرار گرفته. اگر می‌خواهید بدانید میکروپروسسور چیست، چه وظایفی دارد و چگونه دنیای ما را متحول کرده، این مقاله دقیقا برای شما نوشته شده. ما به زبان ساده، از اجزای داخلی تا انواع میکروپروسسور را بررسی می‌کنیم.

ریزدپردازنده یا میکروپروسسور چیست؟

اگر بخواهیم به ساده‌ترین شکل بگوییم، ریزپردازنده یا میکروپروسسور همان چیزی است که به آن واحد پردازشمرکزی (CPU) می‌گوییم. این قطعه یک موتور محاسباتی است که تمام دستورالعمل‌ها و کارهای یک کامپیوتر را اجرا می‌کند. نکته‌ای که آن را به «میکرو» (Micro) تبدیل می‌کند این است که تمام این قدرت پردازشی روی یک تراشه (Chip) مدار مجتمع (IC) قرار گرفته است.

قبل از دهه ۱۹۷۰ میلادی، کامپیوترها از مجموعه‌ای از تراشه‌ها و قطعات مجزا ساخته می‌شدند که برای کارهای پردازشی کنار هم قرار می‌گرفتند. اما در سال ۱۹۷۱، شرکت اینتل با معرفی مدل ۴۰۰۴، اولین ریزپردازنده تجاری را عرضه کرد. اینتل ۴۰۰۴ بسیار ساده بود، تنها می‌توانست ۴ بیت داده را همزمان پردازش کند و کارهای اولیه‌ای مثل جمع و تفریق انجام می‌داد. با این حال، این یک دستاورد بزرگ بود چون همه چیز روی یک تراشه کوچک جمع شده بود. این قطعه کوچک، راه را برای ساخت ماشین‌حساب‌های قابل حمل باز کرد. درک اینکه میکروپروسسور چیست، بدون شناخت تاریخچه آن کامل نمیشود.

جهت اطلاع از قیمت و خرید میکروپروسسور کلیک کنید.

نحوه عملکرد میکروپروسسور

برای فهمیدن اینکه میکروپروسسور چیست، باید بدانیم چگونه کار می‌کند. کار اصلی یک ریزپردازنده یا میکروپروسسور، اجرای دنباله‌ای از دستورالعمل‌های ذخیره شده در حافظه است. این دستورالعمل‌ها که به آن‌ها «زبان ماشین» گفته می‌شود، بسیار ساده هستند. تمام کارهایی که شما با کامپیوتر انجام می‌دهید (از باز کردن یک فایل ورد تا تماشای ویدئو) به میلیون‌ها از این دستورات ساده شکسته می‌شوند.

یک میکروپروسسور برای اجرای این دستورات، سه کار اساسی انجام می‌دهد:

1. انجام عملیات ریاضی و منطقی: با استفاده از بخشی به نام ALU (واحد محاسبه و منطق)، می‌تواند اعداد را جمع، تفریق، ضرب یا تقسیم کند. همچنین عملیات منطقی مانند مقایسه دو عدد (آیا A بزرگتر از B است؟) را انجام می‌دهد.
2. انتقال داده‌ها: می‌تواند داده‌ها را از یک مکان در حافظه (RAM) بردارد و به مکان دیگری منتقل کند، یا آن‌ها را برای پردازش به داخل خود (ثبات‌ها) بیاورد.
3. تصمیم‌گیری و پرش: این مهم‌ترین وظایف ریزپردازنده است. می‌تواند بر اساس یک شرط (مثلا نتیجه یک مقایسه)، تصمیم بگیرد که به جای اجرای دستور بعدی در صف، به یک بخش کاملا متفاوت از برنامه بپرد.

این فرایند با استفاده از چند گذرگاه (Bus) اصلی مدیریت می‌شود. «گذرگاه آدرس» (Address Bus) به حافظه می‌گوید که پردازنده به کدام خانه از حافظه نیاز دارد. «گذرگاه داده» (Data Bus) همان مسیری است که داده‌ها از آن عبور کرده و بین پردازنده و حافظه جابجا می‌شوند. خطوط کنترلی مانند RD (خواندن) و WR (نوشتن) هم به حافظه فرمان می‌دهند که آیا داده باید خوانده شود یا روی آن نوشته شود.

اجزای داخلی میکروپروسسور

یک میکروپروسسور از میلیون‌ها (یا امروزه میلیاردها) ترانزیستور ساخته شده است. این ترانزیستورها در کنار هم، بخش‌های عملیاتی بزرگ‌تری را می‌سازند. اگرچه طراحی دقیق پردازنده‌ها بسیار متفاوت است، اما تقریبا همگی اجزای اصلی زیر را دارند:

واحد محاسبه و منطق (ALU)

این بخش، ماشین‌حساب اصلی پردازنده است. همان‌طور که از نامش پیداست، دو کار انجام می‌دهد: محاسبات (Arithmetic) مانند جمع و تفریق، و عملیات منطقی (Logic) مانند AND, OR, NOT و مقایسه‌ها. هرگاه پردازنده نیاز به محاسبه‌ای داشته باشد، داده‌ها را به ALU می‌فرستد و منتظر جواب می‌ماند. پردازنده‌های مدرن اغلب شامل واحدهای ممیز شناور (FPU) هم هستند که برای محاسبات سنگین ریاضی روی اعداد اعشاری تخصص دارند.

ثبات‌ها (Registers) و شمارنده برنامه (PC)

ثبات‌ها، واحدهای حافظه بسیار کوچک و فوق‌العاده سریعی هستند که درون خود تراشه میکروپروسسور قرار دارند. پردازنده از آن‌ها برای نگهداری موقت داده‌هایی که در حال کار روی آن‌هاست، استفاده می‌کند. به جای اینکه برای هر محاسبه کوچک به RAM (که کندتر است) مراجعه کند، داده‌ها را در ثبات‌ها نگه می‌دارد.

«شمارنده برنامه» (Program Counter یا PC) هم یک نوع ثبات مخصوص است. وظیفه آن نگهداری آدرس دستورالعمل بعدی است که باید اجرا شود. پس از اجرای هر دستور، PC به‌روز می‌شود تا به دستور بعدی در حافظه اشاره کند.

واحد کنترل و رمزگشا (Decoder)

این بخش، مدیر یا کارگردان میکروپروسسور است. واحد کنترل دستورالعمل را از حافظه می‌خواند (با استفاده از آدرسی که PC به آن می‌دهد)، آن را «رمزگشایی» (Decode) می‌کند تا بفهمد چه کاری باید انجام شود، و سپس سیگنال‌های لازم را به سایر بخش‌ها (مانند ALU و ثبات‌ها) می‌فرستد تا آن دستور را اجرا کنند. این واحد همچنین خطوط RD و WR را برای مدیریت ارتباط با حافظه کنترل می‌کند.

حافظه و ارتباط آن با ریزپردازنده

میکروپروسسور برای کار به حافظه نیاز دارد. این حافظه معمولا به دو شکل است:

• ROM (حافظه فقط خواندنی): این حافظه دائمی است و اطلاعات آن با قطع برق پاک نمی‌شود. در کامپیوترها، ROM حاوی BIOS است؛ برنامه‌ای که بلافاصله پس از روشن شدن دستگاه اجرا شده، سخت‌افزارها را بررسی می‌کند و سیستم عامل را بارگذاری می‌کند.
• RAM (حافظه دسترسی تصادفی): این حافظه موقتی است و برنامه‌ها و داده‌های در حال اجرا را نگه می‌دارد. اطلاعات آن با قطع برق پاک می‌شود. پردازنده، سیستم عامل و برنامه‌های شما را از هارد به RAM می‌آورد و سپس دستورات آن‌ها را از RAM اجرا می‌کند.

همچنین برای خرید میکروکنترلر ARM کلیک کنید.

کاربرد میکروپروسسور

درک کاربرد میکروپروسسور به ما نشان می‌دهد که این قطعات چقدر در زندگی ما فراگیر هستند. تقریبا هر دستگاه دیجیتالی که نیاز به پردازش اطلاعات دارد، از نوعی ریزپردازنده یا میکروپروسسور استفاده میکند.

در کامپیوترها و سرورها

واضح‌ترین کاربرد میکروپروسسور در کامپیوترهای رومیزی، لپ‌تاپ‌ها و سرورها است. پردازنده‌هایی مانند سری Intel Core یا AMD Ryzen مغز این دستگاه‌ها هستند و تمام کارهای سنگین، از اجرای سیستم عامل و نرم‌افزارهای اداری گرفته تا بازی‌های ویدیویی و رندرهای گرافیکی را انجام می‌دهند. در سرورها، از پردازنده‌های قوی‌تری مانند سری Intel Xeon استفاده می‌شود که برای مدیریت همزمان درخواست‌های زیاد و محاسبات سنگین طراحی شده‌اند. مدل‌های اقتصادی‌تری مانند Celeron هم برای کامپیوترهای ارزان‌قیمت‌تر وجود دارند.

فراتر از کامپیوترهای شخصی

اما کاربردها به همین‌جا ختم نمی‌شود. انواع میکروپروسسور برای مصارف دیگر هم طراحی شده‌اند:

• دستگاه‌های همراه: پردازنده‌هایی مانند Intel Atom که مصرف انرژی کمتری دارند، در تبلت‌ها و برخی دستگاه‌های قابل حمل استفاده می‌شوند.
• اینترنت اشیا (IoT): دستگاه‌های هوشمند خانه، سنسورهای صنعتی و گجت‌های پوشیدنی از ریزپردازنده‌های کوچک و کم‌مصرف برای جمع‌آوری و ارسال داده استفاده می‌کنند.
• صنعت خودرو: اتومبیل‌های مدرن ده‌ها میکروپروسسور دارند که همه چیز را از مدیریت موتور (ECU) و سیستم ترمز ABS گرفته تا نمایشگر اطلاعات و سیستم سرگرمی کنترل می‌کنند.
• تجهیزات تخصصی: در ادامه درباره انواع خاصی مانند DSP صحبت خواهیم کرد که در دستگاه‌هایی مثل رادارها، سیستم‌های صوتی حرفه‌ای و سینمای خانگی برای پردازش سیگنال به کار می‌روند.

منطق میکروپروسسور

وقتی درباره «منطق» یک میکروپروسسور صحبت می‌کنیم، منظورمان روش‌هایی است که برای سریع‌تر کردن اجرای آن سه وظیفه اصلی (محاسبه، انتقال داده، تصمیمگیری) به کار می‌رود. یک پردازنده پنتیوم ۴، هزاران بار سریع‌تر از ۸۰۸۸ است. این سرعت فقط به خاطر بالاتر رفتن سرعت ساعت (Clock Speed) نیست، بلکه به دلیل روش‌های پردازشی مناسب‌تر است.

یکی از این روش‌ها «خط لوله» (Pipelining) نام دارد. در یک پردازنده ساده، اجرای یک دستور (مثل خواندن، رمزگشایی، اجرا، نوشتن نتیجه) باید کامل تمام شود تا دستور بعدی شروع شود. اما در Pipelining، این مراحل همپوشانی دارند. درست مانند یک خط مونتاژ کارخانه، وقتی دستور اول در مرحله «اجرا» است، دستور دوم همزمان در مرحله «رمزگشایی» قرار دارد. به این ترتیب، به نظر می‌رسد که پردازنده در هر چرخه ساعت یک دستور را تمام می‌کند، حتی اگر هر دستور به تنهایی مثلا ۵ چرخه طول بکشد.

تکنیک دیگر، «فوق اسکالر» (Superscalar) است. پردازنده‌های فوق اسکالر، پا را فراتر می‌گذارند و چندین واحد اجرایی (مثلا چند ALU) دارند. آن‌ها می‌توانند همزمان چندین دستورالعمل را در خطوط لوله موازی اجرا کنند. این قابلیت که یکی از مهم‌ترین وظایف ریزپردازنده مدرن است، نیازمند ترانزیستورهای بسیار زیاد و منطق مدیریتی قوی است تا ترتیب اجرای دستورات و وابستگی آن‌ها به هم به درستی مدیریت شود. این پیشرفت‌ها دلیل اصلی جهش عملکرد در پردازنده‌های امروزی هستند.

همچنین برای تهیه و خرید آی سی کلیک کنید.

انواع میکروپروسسور

همه ریزپردازنده‌ها یکسان ساخته نمی‌شوند. بر اساس معماری مجموعه دستورالعمل‌ها (ISA) و کاربردشان، می‌توان آن‌ها را به دسته‌های مختلفی تقسیم کرد. شناخت انواع میکروپروسسور برای درک بهتر سوال «میکروپروسسور چیست» مهم است.

پردازنده‌های CISC (مجموعه دستورات پیچیده)

CISC مخفف Complex Instruction Set Computer است. هدف طراحان این پردازنده‌ها این بود که تعداد دستورالعمل‌های مورد نیاز برای نوشتن یک برنامه را کم کنند. برای همین، دستورات سنگین‌تر و چندمرحله‌ای طراحی کردند. یک دستور CISC ممکن است به تنهایی داده را از حافظه بخواند، آن را با عددی جمع کند و نتیجه را دوباره در حافظه ذخیره کند. این کار نوشتن کامپایلر (مترجم زبان برنامه‌نویسی به زبان ماشین) را ساده‌تر می‌کرد. پردازنده‌های سری x86 اینتل (از ۸۰۸۶ تا پنتیوم و Core) نمونه‌های کلاسیک CISC هستند.

پردازنده‌های RISC (مجموعه دستورات کاهش یافته)

RISC مخفف Reduced Instruction Set Computer است. در دهه ۱۹۸۰، محققان متوجه شدند که بسیاری از دستورات سنگین CISC به ندرت استفاده می‌شوند و سرعت را می‌گیرند. معماری RISC رویکردی متفاوت در پیش گرفت: مجموعه‌ای کوچک از دستورالعمل‌های بسیار ساده و بهینه که هر کدام فقط در یک چرخه ساعت اجرا شوند. در این معماری، کارهای سنگین‌تر باید توسط نرم‌افزار (کامپایلر) به ترکیبی از این دستورات ساده شکسته شوند. پردازنده‌های RISC معمولا سریع‌تر و کم‌مصرف‌تر هستند. نمونه‌های آن شامل معماری ARM (که در تمام گوشی‌های هوشمند استفاده میشود)، PowerPC (در کنسول‌های بازی قدیمی) و MIPS است.

پردازنده‌های خاص منظوره (DSP و ASIC)

این دو نوع، برای کارهای بسیار مشخصی طراحی شده‌اند:

• DSP (پردازنده سیگنال دیجیتال): این انواع میکروپروسسور برای پردازش سیگنال‌های دنیای واقعی (مثل صدا یا امواج رادیویی) که به فرمت دیجیتال درآمده‌اند، عالی هستند. آن‌ها در محاسبات ریاضی سنگین و تکراری (مثل تبدیل فوریه) بسیار سریع عمل می‌کنند. از آن‌ها در مودم‌ها، رادارها، سیستم‌های صوتی و سینمای خانگی استفاده می‌شود.
• ASIC (مدار مجتمع ویژه برنامه): اینها پردازنده نیستند، بلکه تراشه‌هایی هستند که برای یک کار و فقط یک کار طراحی شده‌اند. مثلا، یک دستگاه استخراج بیت‌کوین از ASIC استفاده می‌کند. آن‌ها سریع‌ترین حالت ممکن برای یک کار مشخص هستند اما قابلیت برنامه‌ریزی مجدد برای کار دیگر را ندارند.

در جدول زیر تفاوت اصلی CISC و RISC را می‌بینید:

ویژگی	CISC (دستورات پیچیده)	RISC (دستورات کاهش یافته)
هدف	کاهش تعداد خطوط کد اسمبلی	اجرای هر دستور در یک سیکل ساعت
تعداد دستورات	زیاد (۱۰۰ تا ۳۰۰+)	کم (معمولا زیر ۱۰۰)
اجرای دستور	چند چرخه‌ای (برخی دستورات سنگین)	تک چرخه‌ای (عموما)
دسترسی به حافظه	دستورات می‌توانند مستقیم روی حافظه کار کنند	فقط دستورات LOAD/STORE به حافظه دسترسی دارند
مثال‌ها	Intel x86 (Core i7), AMD Ryzen	ARM, Apple M1/M2, PowerPC

جمع ‌بندی

در این مقاله تلاش کردیم به سوال اصلی «میکروپروسسور چیست» پاسخ دهیم. دیدیم که ریزپردازنده یا میکروپروسسور، مغز متفکر دستگاه‌های امروزی و یک CPU کامل روی یک تراشه است. سفری که با اینتل ۴۰۰۴ شروع شد، امروزه به پردازنده‌های چند هسته‌ای فوق اسکالر رسیده که قادر به انجام میلیاردها دستور در ثانیه هستند. ما نحوه عملکرد آن از طریق خواندن دستورات از حافظه، وظایف ریزپردازنده شامل محاسبه، انتقال داده و تصمیم‌گیری، و اجزای داخلی آن مانند ALU و واحد کنترل را بررسی کردیم.

همچنین دیدیم که کاربرد میکروپروسسور بسیار گسترده‌تر از کامپیوترهاست و در نهایت با انواع میکروپروسسور مانند CISC, RISC و DSP آشنا شدیم. این قطعه کوچک، به درستی یکی از مهم‌ترین اختراعات قرن بیستم است که پایه و اساس عصر اطلاعات را بنا نهاد.

مجموعه جم ترونیک، به عنوان یکی از معتبرترین ارائه‌دهندگان انواع ماژول‌ها، سنسورها و قطعات الکترونیک در ایران، مفتخر است که دانش فنی و قطعات مورد نیاز شما را در این مسیر تامین کند. جم ترونیک صمیمانه از همراهی شما تا پایان این مقاله سپاسگزار است.

سوالات متداول

۱. تفاوت میکروکنترلر و میکروپروسسور چیست؟

میکروپروسسور (CPU) فقط واحد پردازش مرکزی است و برای کار به قطعات خارجی مانند RAM، ROM و پورت‌های ورودی/خروجی نیاز دارد (مانند پردازنده کامپیوتر). اما میکروکنترلر یک «سیستم روی تراشه» (SoC) است که علاوه بر CPU، دارای مقادیر مشخصی RAM، ROM و پورت‌های I/O روی همان یک تراشه است (مانند کنترلر ماشین لباسشویی).

۲. معماری میکروپروسسور چه تأثیری بر کارایی دارد؟

تاثیر مستقیم دارد. معماری‌هایی مانند RISC با داشتن دستورات ساده‌تر، معمولا سریع‌تر و کم‌مصرف‌تر عمل می‌کنند (مناسب موبایل). معماری CISC دستورات قوی‌تری دارد (مناسب کامپیوترهای رومیزی). همچنین تکنیک‌هایی مانند Pipelining (خط لوله) و Superscalar (فوق اسکالر) اجازه می‌دهند پردازنده در هر ثانیه دستورات بیشتری را اجرا کند و کارایی را به شدت بالا می‌برد.

۳. چگونه میکروپروسسور داده‌ها را پردازش می‌کند؟

پردازش در یک چرخه سه مرحله‌ای انجام می‌شود: ۱. واکشی (Fetch): دستورالعمل از حافظه (RAM) خوانده می‌شود. ۲. رمزگشایی (Decode): واحد کنترل دستور را ترجمه می‌کند تا بفهمد چه کاری باید انجام شود. ۳. اجرا (Execute): دستور انجام می‌شود (مثلا ALU دو عدد را جمع می‌کند). سپس نتیجه در یک ثبات یا حافظه ذخیره شده و چرخه برای دستور بعدی تکرار می‌شود.

۴. آیا تعداد هسته‌ها (Cores) همان سرعت پردازنده است؟

خیر. سرعت (Clock Speed) با واحد گیگاهرتز (GHz) سنجیده می‌شود و نشان می‌دهد پردازنده چند چرخه کاری را در ثانیه انجام می‌دهد (سرعت انجام یک کار). تعداد هسته‌ها نشان می‌دهد که پردازنده چند کار را می‌تواند همزمان انجام دهد. یک پردازنده ۴ هسته‌ای مانند ۴ کارگر مجزا است که همزمان کار می‌کنند و کارایی کلی سیستم را برای چند وظیفگی بالا می‌برد.