ولتاژ چیست؟ تاریخچه و فرمول ولتاژ

تا به حال فکر کرده‌اید چه نیرویی باعث روشن شدن لامپ اتاق یا کار کردن تلفن همراه شما می‌شود؟ پاسخ در مفهومی به نام ولتاژ نهفته است. ولتاژ همان فشار یا نیروی محرکه‌ای است که بارهای الکتریکی را در یک سیم به حرکت در می‌آورد. بدون این فشار، جریانی وجود نخواهد داشت و هیچ وسیله برقی کار نمیکند. در این نوشته، قصد داریم به این سوال که ولتاژ چیست به زبان ساده پاسخ دهیم و شما را با جنبه‌های گوناگون آن، از جمله ولتاژ و جریان چیست و تفاوت‌هایشان، آشنا کنیم تا درک روشنی از این ستون اصلی دنیای الکتریسیته پیدا کنید.

ولتاژ چیست؟

برای درک اینکه ولتاژ چیست، یک سیستم لوله‌کشی آب را تصور کنید. آبی که در لوله‌ها جریان دارد، مانند جریان الکتریکی است. اما چه چیزی باعث حرکت آب می‌شود؟ فشار آب. ولتاژ دقیقا معادل همان فشار آب در دنیای الکتریسیته است. ولتاژ، که با نام علمی اختلاف پتانسیل الکتریکی نیز شناخته می‌شود، نیرویی است که الکترون‌ها (بارهای الکتریکی) را در یک مدار الکتریکی هل می‌دهد تا از نقطه‌ای به نقطه دیگر حرکت کنند.

وقتی میگوییم یک باتری ۱.۵ ولت است، یعنی این باتری میتواند فشار لازم برای به حرکت درآوردن الکترون‌ها را فراهم کند. هرچه این عدد بزرگتر باشد، فشار الکتریکی بیشتر است و الکترون‌های بیشتری می‌توانند با سرعت بالاتری حرکت کنند، که این خود منجر به جریان الکتریکی قوی‌تری می‌شود. پس به طور خلاصه، ولتاژ عامل اصلی ایجاد جریان است؛ بدون ولتاژ، جریانی هم در کار نخواهد بود. این مفهوم اساس کار تمام وسایل الکتریکی اطراف ماست و درک آن اولین قدم برای فهم بهتر نحوه کارکرد آنهاست.

بیشتر بخوانید: فرق استابلایزر با محافظ برق

تاریخچه ولتاژ

داستان ولتاژ با نام یک دانشمند ایتالیایی به نام آلساندرو ولتا گره خورده است. تا پیش از کارهای او در اواخر قرن هجدهم، الکتریسیته بیشتر به صورت جرقه‌های لحظه‌ای و غیرقابل کنترل (الکتریسیته ساکن) شناخته میشد. ولتا در سال ۱۸۰۰ میلادی با قرار دادن صفحات مسی و روی که با پارچه آغشته به آب‌نمک از هم جدا شده بودند، موفق به ساخت اولین باتری شیمیایی شد که به آن «پیل ولتایی» میگفتند.

این اختراع یک دستاورد بزرگ بود، زیرا برای اولین بار امکان تولید یک اختلاف پتانسیل الکتریکی پایدار و مداوم فراهم شد. این دستگاه میتوانست یک جریان الکتریکی ثابت تولید کند، چیزی که تا آن زمان بی‌سابقه بود. در واقع، ولتا نشان داد که میتوان یک “فشار الکتریکی” دائمی ایجاد کرد. به افتخار کارهای بنیادین او در زمینه الکتریسیته، واحد اندازه‌گیری اختلاف پتانسیل الکتریکی را ولت نام‌گذاری کردند. این کشف، مسیر را برای تمام پیشرفت‌های بعدی در مهندسی برق و الکترونیک هموار ساخت.

پیش از ولتا دوران الکتریسیته ساکن

قبل از اختراع انقلابی ولتا، درک دانشمندان از الکتریسیته به پدیده‌های الکتریسیته ساکن محدود بود. این شناخت از دوران یونان باستان و مشاهده خاصیت کهربا در جذب اجسام سبک پس از مالش، آغاز شده بود. در قرن هجدهم، دانشمندانی مانند بنجامین فرانکلین تلاش‌های زیادی برای درک و مهار این نیروی نامرئی انجام دادند. اوج فناوری آن زمان، بطری لیدن بود؛ یک خازن ابتدایی که میتوانست مقدار زیادی بار الکتریکی ساکن را در خود ذخیره کند. با این حال، مشکل اصلی اینجا بود که انرژی ذخیره شده در بطری لیدن به صورت یک جرقه آنی و بسیار کوتاه تخلیه میشد. این انرژی لحظه‌ای برای انجام آزمایش‌های مداوم یا به کار انداختن دستگاه‌ها مناسب نبود. در واقع، دانشمندان یک منبع انرژی داشتند که تنها برای یک لحظه برق‌آسا کار میکرد و هیچ راهی برای ایجاد یک جریان پیوسته و پایدار از الکتریسیته وجود نداشت.

پس از ولتا انقلابی در علم الکتریسیته

اختراع پیل ولتایی توسط ولتا، ابزاری کاملاً جدید در اختیار جامعه علمی قرار داد: یک منبع ولتاژ پایدار. این دستاورد به دانشمندان اجازه داد تا برای اولین بار، اثرات یک جریان الکتریکی مداوم را مطالعه کنند. این اتفاق، جرقه‌ی زنجیره‌ای از اکتشافات بزرگ را زد. شیمیدانی به نام سر همفری دیوی با استفاده از پیل‌های ولتایی غول‌پیکر، از طریق فرآیند الکترولیز توانست برای نخستین بار فلزات قلیایی مانند سدیم و پتاسیم را تجزیه و کشف کند. اندکی بعد در سال ۱۸۲۰، هانس کریستین اورستد به طور تصادفی دریافت که عبور جریان الکتریکی از یک سیم، عقربه قطب‌نما را منحرف میکند و به این ترتیب ارتباط بین الکتریسیته و مغناطیس را کشف کرد. این کشف که پایه و اساس الکترومغناطیس است، بدون وجود یک منبع جریان ثابت ممکن نبود. کارهای این دانشمندان، الکتریسیته را از یک پدیده اسرارآمیز به یک شاخه دقیق و کاربردی از علم تبدیل کرد.

همچنین بخوانید: ولت متر چیست

واحد ولتاژ چیست؟

همان‌طور که برای اندازه‌گیری وزن از کیلوگرم و برای طول از متر استفاده میکنیم، برای سنجش اختلاف پتانسیل الکتریکی نیز واحد مشخصی وجود دارد. واحد ولتاژ چیست؟ پاسخ ولت (Volt) است. نماد ولتاژ در فرمول‌ها و محاسبات فیزیکی، حرف انگلیسی V است. این نام‌گذاری به احترام آلساندرو ولتا، مخترع باتری، انجام شده است.

اما تعریف علمی ولت چیست؟ یک ولت برابر است با مقدار کاری که برای جابجا کردن یک کولن بار الکتریکی بین دو نقطه انجام می‌شود. به بیان دیگر، اگر برای انتقال یک کولن بار از نقطه‌ای به نقطه‌ی دیگر به یک ژول انرژی نیاز باشد، اختلاف پتانسیل بین آن دو نقطه برابر با یک ولت است. این تعریف شاید کمی فنی به نظر برسد، اما در عمل به ما کمک میکند تا میزان “فشار” الکتریکی را در مدارهای مختلف اندازهگیری کنیم. در جدول زیر ولتاژ برخی از منابع رایج را مشاهده میکنید.

وسیله (Device)	ولتاژ متداول (Common Voltage)
باتری قلمی (AA Battery)	۱.۵ ولت (DC)
باتری خودرو (Car Battery)	۱۲ ولت (DC)
برق شهری ایران (Iran Mains)	۲۲۰ ولت (AC)
خطوط انتقال قوی (Power Lines)	۱۱۰ کیلوولت و بالاتر (AC)

فرمول ولتاژ

برای محاسبه ولتاژ، بسته به شرایط مدار الکتریکی، از فرمول‌های متفاوتی استفاده می‌شود. یکی از شناخته‌شده‌ترین روابط در این زمینه، قانون اهم است که ارتباط بین سه کمیت اصلی در الکتریسیته را بیان میکند. فرمول ولتاژ بر اساس قانون اهم به صورت زیر است:

V=I×R

در این رابطه:

• V همان ولتاژ بر حسب ولت است.
• I نشان‌دهنده جریان الکتریکی بر حسب آمپر (A) است.
• R مقاومت الکتریکی بر حسب اهم (Ω) را نشان میدهد.

این فرمول به ما میگوید که ولتاژ دو سر یک قطعه، برابر است با حاصل‌ضرب جریانی که از آن عبور میکند در مقاومت آن قطعه. این رابطه سنگ بنای تحلیل بسیاری از مدارهای الکتریکی است. علاوه بر قانون اهم، فرمول‌های بنیادی‌تری نیز برای توصیف ولتاژ وجود دارد. برای مثال، پتانسیل الکتریکی در فاصله‌ای مشخص از یک بار نقطه‌ای با فرمول V = kQ/r محاسبه می‌شود که در فیزیک الکتریسیته کاربرد بیشتری دارد و نشان میدهد که چگونه یک بار الکتریکی، در فضای اطراف خود یک میدان پتانسیل ایجاد میکند.

جهت اطلاع از قیمت و خرید ماژول کاهنده ولتاژ کلیک کنید.

تفاوت ولتاژو جریان

بسیاری از افراد این دو مفهوم را با هم اشتباه میگیرند، اما دانستن تفاوت آنها برای درک اینکه ولتاژ و جریان چیست بسیار مهم است. به زبان ساده، ولتاژ علت و جریان معلول است. ولتاژ فشاری است که الکترون‌ها را به حرکت وامیدارد، در حالی که جریان، خودِ آن حرکت یا شارش الکترون‌هاست. اگر به مثال لوله‌کشی آب برگردیم، ولتاژ همان فشار آب ذخیره شده پشت سد است و جریان، مقدار آبی است که در هر ثانیه از لوله عبور میکند. شما میتوانید فشار آب (ولتاژ) را بدون وجود جریان داشته باشید (وقتی شیر آب بسته است)، اما هرگز نمیتوانید جریان آب (جریان الکتریکی) را بدون وجود فشار (ولتاژ) داشته باشید.

برای درک بهتر، تفاوت‌های اصلی این دو در موارد زیر خلاصه می‌شود:

ماهیت و مفهوم بنیادین

ولتاژ یک اختلاف پتانسیل الکتریکی بین دو نقطه است. این “پتانسیل” به معنای میزان انرژی ذخیره شده در بارهای الکتریکی است. نقطه‌ای با پتانسیل بالاتر مانند بالای یک تپه و نقطه‌ای با پتانسیل پایین‌تر مانند پایین تپه است؛ این اختلاف ارتفاع است که باعث غلتیدن یک توپ می‌شود. در مقابل، جریان نرخ عبور بارهای الکتریکی از یک نقطه در مدار در یک ثانیه است. جریان خودِ حرکت فیزیکی الکترون‌ها در سیم است، نه انرژی بالقوه آنها.

واحد و نحوه اندازه‌گیری

واحد اندازه‌گیری ولتاژ به افتخار آلساندرو ولتا، ولت (V) نام‌گذاری شده است. برای اندازه‌گیری آن، از ولت‌متر استفاده می‌شود که باید به صورت موازی به دو نقطه از مدار متصل شود تا اختلاف فشار بین آن دو نقطه را بسنجد. در طرف دیگر، واحد جریان به احترام آندره-ماری آمپر، آمپر (A) است. برای اندازه‌گیری جریان، آمپرمتر باید به صورت سری در مسیر قرار گیرد، یعنی مدار باید باز شده و دستگاه در مسیر جریان گذاشته شود تا شارش الکترون‌ها از داخل آن محاسبه گردد.

وابستگی و رابطه

همانطور که گفته شد، این جریان است که کاملا به ولتاژ بستگی دارد. قانون اهم این وابستگی را به خوبی نشان میدهد. با افزایش ولتاژ در یک مدار با مقاومت ثابت، جریان نیز به همان نسبت افزایش پیدا میکند. ولتاژ میتواند به تنهایی وجود داشته باشد (مانند یک باتری که به هیچ مداری متصل نیست)، اما جریان الکتریکی هرگز بدون وجود یک منبع ولتاژ برای به حرکت درآوردن الکترون‌ها ایجاد نخواهد شد.

برای تهیه انواع ماژول تغذیه کلیک کنید.

رابطه ولتاژ و جریان و توان

وقتی از کارکرد وسایل برقی صحبت میکنیم، کمیت سومی به نام توان نیز مطرح می‌شود. توان نشان‌دهنده میزان مصرف انرژی در واحد زمان است. رابطه بین ولتاژ، جریان و توان یک رابطه مستقیم و بسیار ساده است. تصور کنید یک شلنگ آب هم فشار زیادی دارد (ولتاژ بالا) و هم حجم آب زیادی از آن خارج می‌شود (جریان بالا). طبیعی است که قدرت این شلنگ برای شستشو یا انجام کار بسیار بیشتر از شلنگی با فشار و جریان کم است.

در الکتریسیته نیز همین منطق برقرار است. توان الکتریکی حاصل همکاری ولتاژ و جریان است. هرچه ولتاژ (فشار) و جریان (مقدار شارش الکترون‌ها) بیشتر باشد، انرژی بیشتری در هر ثانیه منتقل می‌شود و در نتیجه توان دستگاه بالاتر میرود. به همین دلیل است که دستگاه‌های پرمصرف مانند بخاری برقی یا اتو، به جریان بیشتری نیاز دارند تا بتوانند توان مورد نیاز خود را از ولتاژ ثابت برق شهر تامین کنند. درک این رابطه به ما کمک میکند تا بفهمیم چرا برخی دستگاه‌ها به سیم‌های ضخیم‌تر نیاز دارند و مصرف برق آنها بیشتر است.

انواع ولتاژ

ولتاژ به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود که هر کدام ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند. این دسته‌بندی بر اساس جهت حرکت بارهای الکتریکی در مدار الکتریکی انجام می‌شود و درک آن برای پاسخ به سوال ولتاژ چیست به زبان ساده ضروری است. انتخاب بین این دو نوع ولتاژ، طراحی و عملکرد تقریبا تمام دستگاه‌های الکتریکی را مشخص میکند. نوع اول ولتاژ مستقیم (DC) است که در آن الکترون‌ها مسیری یک‌طرفه را طی میکنند؛ مانند آب در یک رودخانه. این ولتاژ در باتری‌ها و ابزارهای الکترونیکی حساس یافت میشود. نوع دوم ولتاژ متناوب (AC) است که در آن الکترون‌ها به صورت رفت و برگشتی نوسان میکنند و برای انتقال نیرو در فواصل طولانی مانند شبکه برق شهری، ایده‌آل است.

ولتاژ مستقیم (DC)

ولتاژ مستقیم یا DC، ستون فقرات دنیای الکترونیک مدرن است. در این نوع ولتاژ، جریان الکتریکی همواره در یک جهت ثابت، از قطب مثبت به قطب منفی، حرکت می‌کند. این پایداری و ثبات جهت، برای عملکرد قطعات الکترونیکی مانند پردازنده‌ها، حافظه‌ها و ترانزیستورها یک ضرورت است. این قطعات برای پردازش اطلاعات به سطوح ولتاژ پایدار و قابل پیش‌بینی نیاز دارند تا بتوانند حالت‌های منطقی صفر و یک را به درستی تشخیص دهند؛ ولتاژ نوسانی AC میتواند عملکرد آنها را کاملا مختل کند. به همین دلیل است که تمام دستگاه‌هایی که با باتری کار میکنند—از کنترل تلویزیون گرفته تا تلفن همراه شما—از ولتاژ DC استفاده میکنند. حتی دستگاه‌هایی که به پریز برق وصل میشوند، مانند لپ‌تاپ و شارژر موبایل، دارای یک آداپتور هستند که ولتاژ متناوب (AC) برق شهر را به ولتاژ مستقیم (DC) پایدار و با سطح پایین‌تر تبدیل میکند.

ولتاژ متناوب (AC)

ولتاژ متناوب یا AC، قهرمان بی‌رقیب انتقال انرژی الکتریکی در مقیاس بزرگ است. در این سیستم، جهت جریان به صورت دوره‌ای و با فرکانس مشخص (در ایران ۵۰ هرتز) تغییر میکند و الکترون‌ها در سیم به جلو و عقب نوسان میکنند. بزرگترین مزیت ولتاژ AC قابلیت تغییر سطح آن با استفاده از ترانسفورماتورها است. نیروگاه‌های برق میتوانند ولتاژ را تا صدها هزار ولت افزایش دهند. چرا این کار مهم است؟ زیرا انتقال انرژی با ولتاژ بالا و جریان پایین، اتلاف انرژی را در طول صدها کیلومتر کابل به شدت کاهش میدهد. سپس در نزدیکی شهرها و مناطق مسکونی، ترانسفورماتورهای محلی این ولتاژ بسیار بالا را به سطح ایمن ۲۲۰ ولت برای مصارف خانگی و صنعتی کاهش میدهند. این انعطاف‌پذیری و بازدهی بالا در انتقال، دلیل اصلی پیروزی سیستم AC بر سیستم DC در “جنگ جریان‌ها” و استفاده گسترده از آن در شبکه‌های برق سراسری است.

ویژگی (Feature)	ولتاژ مستقیم (DC)	ولتاژ متناوب (AC)
جهت جریان	ثابت و یک‌طرفه	متناوب و دوطرفه
منبع معمول	باتری، آداپتور	پریز برق، ژنراتور
نمودار	خط صاف	موج سینوسی
کاربرد	لوازم الکترونیکی (موبایل، لپ‌تاپ)	موتورهای بزرگ، برق خانگی

ولتاژ موثر چیست؟

وقتی درباره ولتاژ متناوب (AC) صحبت میکنیم، یک سوال مهم پیش می‌آید. از آنجایی که مقدار این ولتاژ دائما بین یک مقدار مثبت و منفی در حال تغییر است و حتی لحظاتی به صفر میرسد، چگونه میتوانیم یک مقدار مشخص برای آن بیان کنیم؟ برای مثال، وقتی میگوییم برق شهر ۲۲۰ ولت است، منظور چیست؟ پاسخ در مفهومی به نام ولتاژ موثر یا RMS (Root Mean Square) قرار دارد.

ولتاژ موثر در واقع معادل مقدار ولتاژ DC است که میتواند همان مقدار توان یا گرما را در یک مقاومت تولید کند. به بیان دیگر، یک لامپ اگر به برق ۲۲۰ ولت AC وصل شود، همان مقدار روشنایی را تولید میکند که اگر به یک منبع ولتاژ ۲۲۰ ولت DC وصل شود. ولتاژ موثر یک مقدار میانگین و عملی برای ولتاژ AC است که کار محاسبات را ساده میکند. برای یک موج سینوسی کامل، مقدار ولتاژ موثر از طریق این رابطه ساده با ولتاژ قله (حداکثر مقدار ولتاژ) به دست می‌آید:

VRMS​≈0.707×Vpeak​

بنابراین، ولتاژ ۲۲۰ ولتی که ما در خانه‌ها استفاده میکنیم، مقدار موثر است و مقدار قله آن در واقع حدود ۳۱۱ ولت است.

جمع بندی

در این مقاله تلاش کردیم تا به سوال اصلی شما یعنی ولتاژ چیست به زبان ساده پاسخی روشن و کامل بدهیم. آموختیم که ولتاژ همانند یک فشار الکتریکی عمل میکند و عامل اصلی حرکت الکترون‌ها و ایجاد جریان در یک مدار الکتریکی است. واحد اندازه‌گیری آن ولت بوده و به افتخار آلساندرو ولتا نامگذاری شده است. همچنین با انواع ولتاژ شامل مستقیم (DC) و متناوب (AC) و تفاوت‌های آنها آشنا شدیم و دیدیم که چگونه قانون اهم ارتباط میان ولتاژ، جریان و مقاومت را تعریف میکند. درک این مفاهیم پایه، کلید ورود به دنیای جذاب الکترونیک و برق است.

جم ترونیک به عنوان بزرگ‌ترین ارائه‌دهنده انواع ماژول‌ها، سنسورها و قطعات الکترونیک در ایران، صمیمانه از همراهی شما تا پایان این مقاله سپاسگزار است. امیدواریم این مطلب برای شما مفید بوده باشد.

سوالات متداول

• ولتاژ را با چه وسیله‌ای اندازه‌گیری می‌کنند؟

ولتاژ یا اختلاف پتانسیل الکتریکی بین دو نقطه از یک مدار را با استفاده از دستگاهی به نام ولت‌متر اندازه‌گیری میکنند. ولت‌متر همیشه باید به صورت موازی با قطعه‌ای که ولتاژ آن مد نظر است، در مدار قرار گیرد.

• آیا افزایش بیش از حد ولتاژ خطرناک است؟

بله، ولتاژ بالا میتواند بسیار خطرناک باشد. ولتاژهای بالا میتوانند پوشش عایق سیم‌ها را از بین ببرند و باعث اتصال کوتاه یا آتش‌سوزی شوند. همچنین تماس بدن با ولتاژ بالا منجر به شوک الکتریکی شدید و حتی مرگ میشود.

• چگونه می‌توان ولتاژ را کاهش یا افزایش داد؟

برای ولتاژ AC، از دستگاهی به نام ترانسفورماتور استفاده می‌شود که میتواند به سادگی ولتاژ را کم یا زیاد کند. برای ولتاژ DC، این کار با استفاده از مدارهای الکترونیکی پیچیده‌تری به نام مبدل‌های ولتاژ یا رگولاتورها انجام می‌شود.

• نماد ولتاژ در فرمول‌ها چیست؟

در فرمول‌های فیزیکی و مدارهای الکتریکی، نماد ولتاژ حرف بزرگ انگلیسی V است. این نماد هم برای نشان دادن خود کمیت ولتاژ و هم برای واحد آن یعنی ولت به کار میرود.